राज कपूर – शो मॅन ऑफ इंडियन सिनेमा

राज कपूर, भारतीय चित्रपटसृष्टीतील एक प्रतिष्ठित व्यक्तिमत्व असून भारतीय सिनेमाच्या इतिहासातील सर्वात प्रभावशाली चित्रपट निर्माते, दिग्दर्शक आणि अभिनेत्यांपैकी एक म्हणून ओळखले जातात. दिग्दर्शक, निर्माता आणि अभिनेता म्हणून चित्रपट उद्योगातील त्यांचे योगदान अतुलनीय असून येणाऱ्या पिढ्यांसाठी भारतीय चित्रपटाच्या दिग्दर्शनाला आकार देण्यासाठी त्यांचे स्मरण नेहमीच केले जाते. राज कपूर यांचा जन्म १४ डिसेंबर १९२४ रोजी पेशावर येथे झाला, (आत्ताच्या पाकिस्तानमध्ये) होता. राज कपूर – शो मॅन ऑफ इंडियन सिनेमा असून, खऱ्या अर्थाने त्यांचा प्रभाव अनेक पिढ्यांपर्यंत पोहोचला आणि त्याचे चित्रपट आजही प्रेक्षकांच्या पसंतीस उतरत आहेत.

राज कपूर यांचे प्रारंभिक जीवन आणि पार्श्वभूमी

राज कपूर यांचा जन्म प्रसिद्ध अभिनेते पृथ्वीराज कपूर यांच्या घरी झाला होता.जिथे कलेचा व रंगभूमीचा संमृद्ध वारसा राज कपूर यांना बालपणातच मिळाला असून त्यांचे वडील पृथ्वीराज कपूर हे एक प्रतिष्टीत अभिनेते होते.त्यांची आई, रामसरणी देवी या पेशावरमधील प्रतिष्ठित कुटुंबातून होत्या. राज कपूरच्या कुटुंबाचा परफॉर्मिंग आर्ट्सशी घट्ट संबंध होता, त्यांचे वडील पृथ्वी थिएटरमध्ये एक प्रमुख व्यक्ती होते, ज्याची त्यांनी स्थापना केली होती.राज कपूर यांनी नाही तर त्यांचे लहान बंधू शशी कपूर, शम्मी कपूर सुद्धा चित्रपट सुरुष्टीत यशस्वी कलाकार म्हणून प्रस्थापित झाले.

राज कपूर यांना रंगभूमीची तसेच कलेची आवड लहानपणापासूनच निर्माण झाली होती.त्यामुळेच त्यांनी आपला मोर्चा चित्रपट सृष्टीकडे वळवला. पेशावरमध्ये शालेय शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर, चित्रपट उद्योगातील स्वप्नांचा पाठपुरावा करण्यासाठी ते मुंबई येथे गेले. ते इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशन (आय.पी.टी.ए.) मध्ये सामील झाले, जिथे त्याने अभिनय आणि दिग्दर्शनातील संपूर्ण बारकावे शिकले. राज कपूर – शो मॅन ऑफ इंडियन सिनेमा.

राज कपूर यांचा चित्रपटांमध्ये प्रवेश

राज कपूर यांची चित्रपट सृष्टीत सुरुवात वयाच्या दहाव्या वर्षी १९३५ साली प्रदर्शित झालेल्या इन्कलाब या चित्रपटात बाल कलाकार म्हणून सुरु झाली.तसेच १९४७ मध्ये त्यांनी दिग्गज चित्रपट निर्माते किदार शर्मा यांच्या नील कमल या चित्रपटात त्यांनी मधुबाला आणि बेगम बारा यांच्या सोबत  काम केले तेव्हा त्यांना खरे यश मिळाले. परंतु १९४८ साली राज कपूर यांनी दिग्दर्शित केलेल्या आग या चित्रपटाने त्यांच्या कारकिर्दीने मोठी झेप घेतली.हा चित्रपट राज कपूर,नर्गिस, प्रेमनाथ अभिनित असून आर.के.स्टुडीओ ची निर्मिती असलेला पहिला चित्रपट होता. राज कपूर – शो मॅन ऑफ इंडियन सिनेमा

आर.के. स्टुडीवो चा जन्म

१९४८ मध्ये, राज कपूर यांनी स्वतःची चित्रपट निर्मिती आर.के. फिल्म्स  या कंपनी ची, स्थापना केली, जी बॉलीवूडमधील सर्वात महत्त्वाच्या निर्मिती क्षेत्रापैकी एक होती. आर.के.फिल्म्सच्या बॅनरखाली निर्माण झालेला पहिला चित्रपट म्हणजे आग (१९४८) जो नर्गिस आणि प्रेमनाथ अभिनित होता, ज्यामध्ये राज कपूर यांनी केवळ अभिनयच केला नाही तर दिग्दर्शनही केले. या चित्रपटाने व्यावसायिकदृष्ट्या चांगली कामगिरी करून , राज कपूर आणि त्यांच्या चित्रपट निर्मितीच्या अनोख्या शैलीसाठी एका नवीन युगाची सुरुवात झाली.जो आर.के .स्टुडीओ चा  गोल्डन इरा होता. राज कपूर – शो मॅन ऑफ इंडियन सिनेमा

१९४९ साली प्रदर्शित झालेला बरसात हा चित्रपट खूपच यशस्वी ठरून बॉक्स ऑफिस वरती खूप गाजला चित्रपट निर्माता आणि अभिनेता म्हणूनया चित्रपटाने राज कपूरची कारकीर्द मजबूत झाली. या चित्रपटाने अभिनेत्री नर्गिस सोबत त्याच्या प्रसिद्ध सहकार्याची ओळख करून दिली, जी त्याच्या सर्वात प्रतिष्ठित सह-कलाकारांपैकी एक होती. राज कपूर आणि नर्गिस यांच्यातील ही भागीदारी भारतीय चित्रपटांच्या इतिहासातील सर्वात प्रसिद्ध आणि प्रिय ऑन-स्क्रीन जोडी बनली. राज कपूर – शो मॅन ऑफ इंडियन सिनेमा

राज कपूरची स्वाक्षरी

राज कपूरचे चित्रपट त्यांच्या सामाजिक संदेश, नाविन्यपूर्ण कथाकथन आणि मजबूत कथानकासाठी ओळखले जातात. भारतीय संस्कृती आणि पाश्चात्य सिनेमॅटिक तंत्र यांचा अनोखा मिलाफ मोठ्या पडद्यावर आणणारे ते पहिले चित्रपट निर्माता तसेच दिग्दर्शकापैकी एक होते. कपूरच्या चित्रपटांमध्ये अनेकदा प्रेम, त्याग, गरिबी आणि सामाजिक अन्याय या विषयांवर चर्चा केली जाते आणि ते सामान्य माणसांशी जुळले. त्यांचे चित्रपट भव्य सेट, संगीत, गाणी आणि संस्मरणीय कामगिरीसाठी देखील ओळखले जातात.

राज कपूरच्या सिनेमाचा एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे त्यांनी सामान्य माणसाला नायक म्हणून दाखवले. त्याच्या बऱ्याच चित्रपटांमधील मध्यवर्ती व्यक्तिरेखा सामाजिक बंधनांविरुद्ध संघर्ष करणारी, अधोगती होती आणि ती प्रेक्षकांच्या मनापासून गुंजली. त्यांची पात्रे नेहमीच आशावादी होती, त्यांना आलेल्या अडचणी असूनही, त्यांच्यात सामाजिक जबाबदारीची खोल भावना होती. सामान्य माणसांवरील हे लक्ष त्यांच्या चित्रपटांमध्ये आवर्ती स्वरूपाचे होते आणि राज कपूर राज कपूर – शो मॅन ऑफ इंडियन सिनेमा म्हणून स्थापित करण्यात मदत झाली.

शंकर जयकिशन सारख्या संगीत दिग्दर्शकाने व शैलेंद्र यांच्या गीतांनी राज कपूर यांच्या सिनेमाला एका भव्य मोठ्या ठिकाणी नेऊन ठेवले त्यामुळे राज कपूर यांनी त्यांच्या  चित्रपटांमध्ये संगीत तसेच गाण्याला नेहमीच भर दिला.त्यांच्या चित्रपटातील सर्व गाणी अविस्मरणीय आहे.जे अजूनही ऐकले जातात. अनेक हिट गाण्यांसाठी त्यांचा आवाज बनलेल्या गायक मुकेश सोबतचा त्यांचा सहयोग पौराणिक होता. आवारा (१९५१), श्री 420 (१९५५), आणि मेरा नाम जोकर (१९७०) यांसारख्या चित्रपटांतील गाणी अजूनही प्रतिष्ठित असून श्रवणीय सुद्धा आहे.

राज कपूर यांचे प्रमुख चित्रपट

राज कपूरच्या यांची चित्रपटसृष्टीत मोठे कार्य असून जे भारतीय चित्रपटांच्या इतिहासात कोरलेले आहेत. त्याच्या काही सर्वात प्रसिद्ध आणि समीक्षकांनी प्रशंसित चित्रपटांमध्ये हे समाविष्ट आहे. राज कपूर – शो मॅन ऑफ इंडियन सिनेमा

आवारा (१९५१)

राज कपूर दिग्दर्शित आवारा (१९५१) नर्गिस अभिनित या चित्रपटाला संगीतकार शंकर जयकिशन यांचे संगीत  आणि शैलेंद्र यांच्या गीत असून भारता सह विदेशात, खास म्हणजे रशियामध्ये, या चित्रपटाला खूप यश मिळाले.जिथे राज कपूर घराघरात नावारूपाला आले, आवारा चित्रपट तिथे तो खूप हिट झाला. समाजात आपले स्थान मिळवण्यासाठी धडपडणाऱ्या एका तुटलेल्या घरातील माणसाबद्दलची चित्रपटाची कथा त्याच्या चित्रपट सृष्टीतील कारकिर्दीसाठी यशस्वी ठरला. “आवारा हूँ” हे शीर्षकगीत आजही भारतीय चित्रपटसृष्टीतील सर्वात लोकप्रिय गाण्यांपैकी एक आहे.

श्री 420 (१९५५)

नर्गिस, नादिरा अभिनित श्री 420 (१९५५) राज कपूर दिग्दर्शित चित्रपट त्यांचा एक महत्वपूर्ण चित्रपट आहे. श्री 420 हा भ्रष्टाचार आणि नैतिकतेवर सामाजिक भाष्य करणारा चित्रपट असून.राज कपूर यांनी एक पात्र साकारले ज्याला भौतिकवादाचा मोह होतो आणि नंतर त्याला मुक्ती मिळते. चित्रपटाचे संस्मरणीय गाणे “मेरा जुता है जपानी” हे सामान्य माणसाचे त्यावेळेस ओठावरील गाणे बनले होते आणि राज कपूर यांची जनमानसातील एक प्रतिष्टीत व्यक्ती म्हणून प्रतिमा मजबूत केली होती.

जागते रहो (१९५६)

राज कपूर निर्मित चित्रपट, जागते रहो(१९५६) हा चित्रपट सामाजिक भ्रष्टाचाराच्या विषयावर केंद्रित केला गेला असून नैतिकदृष्ट्या दिवाळखोर समाजात न्याय शोधणाऱ्या माणसाच्या संघर्षाचा शोध लावला गेला आहे. या चित्रपटाच्या बोल्ड विषयासाठी सर्वत्र कौतुक झाले होते.

मेरा नाम जोकर (१९७०)

मेरा नाम जोकर (१९७०) हा राज कपूर यांच्या महत्वाच्या चित्रपटांपैकी एक असून हा राज कपूर यांचा  महत्त्वाकांक्षी गंभीर आणि व्यावसायिक अशा दोन्ही प्रकारे अयशस्वी ठरला होता परंतु आता तो राज कपूरच्या उत्कृष्ट कामांपैकी एक मानला जातो. मेरा नाम जोकर (१९७०) ने एका विदूषकाची कहाणी एक्सप्लोर केली जो इतरांच्या फायद्यासाठी आपल्या वैयक्तिक आनंदाचा त्याग करून. हा चित्रपट मानवी अस्तित्वाच्या स्वरूपाचे सखोल प्रतिबिंब आहे आणि राज कपूर ,मनोज कुमार, धर्मेद्र,रिशी कपूर अभिनित हा चित्रपट आहे.

बॉबी (१९७३)

रिशी कपूर,डिम्पल कपाडिया अभिनित बॉबी (१९७३) राज कपूर दिग्दर्शित हा चित्रपट व्यावसायिक रित्या यशस्वी ठरला.या चित्रपटाने राज कपूरच्या कारकिर्दीतील एक नवीन टप्पा मुद्रांकित केला. ही एक किशोरवयीन प्रेमकथा होती ज्यात राज कपूर यांचा ऋषी कपूरच्या करियरची सुरुवातीची फिल्म होती. बॉबी एक संगीतमय चित्रपट असून किशोरवयीन मुलांची प्रेमकथा दाखवण्यात आली..

राम तेरी गंगा मैली (१९८५)

राज कपूरचा दिग्दर्शित राम तेरी गंगा मैली (१९८५)  हा एक वादग्रस्त चित्रपट होता जो त्याच्या बोल्ड आशयासाठी टीका होऊनही व्यावसायिक रित्या यशस्वी ठरला. चित्रपट निर्मितीच्या दृष्टीने राज कपूर यांचा हा शेवटचा दिग्दर्शित चित्रपट होता.हे सर्व चित्रपट बघितल्या नंतर राज कपूर खऱ्या अर्थाने राज कपूर – शो मॅन ऑफ इंडियन सिनेमा

राज कपूर यांचे वैयक्तिक जीवन

राज कपूर पृथ्वीराज कपूर यांचे पुत्र असून शशी कपूर,शम्मी कपूर हे त्यांचे लहान भावंड. राज कपूर  यांचे लग्न कृष्णा मल्होत्रा ​​यांच्याशी झाले होते,कृष्णा मल्होत्रा या अभिनेते प्रेमनाथ आणि राजेंद्र नाथ यांची बहिण असून. कृष्णा कपूर पासून रणधीर कपूर,रिमा कपूर, ऋषी कपूर, राजीव कपूर आणि रितू कपूर. ऋषी कपूर आणि रणधीर कपूर हे राज कपूर प्रमाणे  चित्रपटसृष्टीतील यशस्वी अभिनेते झाले.तसेच राज कपूर यांचा वारसा त्यांनी बनवलेल्या चित्रपटांच्या पलीकडे नेला आहे. त्यांनी बॉलीवूडमधील सर्वात प्रसिद्ध स्टुडिओपैकी एक आर.के. स्टुडिओ बांधला, जो त्यांच्या सिनेमॅटिक दृष्टीचे प्रतीक बनला. चित्रपट निर्माता म्हणून त्यांचा प्रभाव आजही चित्रपट  उद्योगाला आकार दोतो. राज कपूर – शो मॅन ऑफ इंडियन सिनेमा २ जून १९८८ रोजी राज कपूर यांचे निधन झाले, परंतु त्यांचे कार्य हे अजरामर असून मौल्यवान आहे. राज कपूर यांचे  चित्रपट निर्माते आणि अभिनेत्यांना नेहमी प्रेरणा देत असतात आणि त्यांची गाणी लाखो लोक पसंत करतात. भारतीय चित्रपटसृष्टीतील त्यांच्या योगदानामुळे त्यांना अनेक पुरस्कार मिळाले, ज्यात पद्मभूषण (१९७१), भारताचा तिसरा-सर्वोच्च नागरी सन्मान आणि दादासाहेब फाळके(१९८८) पुरस्काराने त्यांचा सन्मान झाला.

निष्कर्ष

राज कपूर यांना सिनेमाच्या जादुई दुनियेने झपाटलेले होत.त्यांना प्रेक्षकांची नाळ कळली होती. त्यामुळे त्यांनी एकापेक्षा एक कलाकृती सादर करून बॉक्स ऑफिस वरती ती यशस्वी ठरली होती.राज कपूर हे भारतीय चित्रपटसृष्टीतील एक दिग्गज, सर्जनशील चित्रपटाचे प्रतीक असून त्यांच्या पावलावर पाऊल ठेवणाऱ्यांसाठी नेहमीच प्रेरणास्थान राहिले. जगाला ज्ञात असलेल्या महान चित्रपट निर्माते आणि अभिनेत्यांपैकी एक म्हणून त्यांनी त्यांचे स्थान चित्रपट सृष्टीत  निश्चित केले. राज कपूर – शो मॅन ऑफ इंडियन सिनेमा.